Greek conservatism
I am head of the Hellenic Conservative Policy Institute (INSPOL), a think tank created to study the history of conservative thought and disseminate conservative values in Greece. INSPOL regularly organizes talks and events on Greek political thought, history and current affairs. The Institute has published two major book-length studies: a book on state-church relations in Greece (2015), and 'Conservatism in Greece' on the history of conservative thought in Greece (2023).
"Ἡ ΝΔ εἶναι μία ὑπερβολικά ἀπογυμνωμένη ἔκφραση τοῦ κεντροδεξιοῦ φαινομένου"
Ὑπάρχει, ἄραγε, ἑλληνικός συντηρητισμός; Ἡ ὁμόφωνη ἀπάντησις σέ ἕναν τέτοιο προβληματισμό στόν δημόσιο διάλογο θά ἦταν, πιθανῶς, ἕνα ἠχηρό «ναί»: ὑπάρχει ἑλληνικός συντηρητισμός, καί αὐτός εὐθύνεται γιά ὅλα τά δεινά τῆς χώρας. Ἀπό τήν δυσλειτουργία τοῦ δημοσίου τομέως καί τήν κατάρρευση τῆς ἐθνικῆς οἰκονομίας μέχρι τήν παρεμπόδιση καινοτόμων μεταρρυθμίσεων καί τήν ἐμπέδωση μίας νοοτροπίας παρωχημένου ἐπαρχιωτισμοῦ τήν ἴδια στιγμή μέ αὐτήν τοῦ ἄκριτου φιλευρωπαϊσμοῦ, ὁ συντηρητισμός στήν Ἑλλάδα εἶναι ἡ λέξη πού πετιέται ἀπό ἐδῶ καί ἀπό ἐκεῖ σέ κάθε ἀγανακτισμένη ἀνάλυση γιά τά κακῶς κείμενα τῆς χώρας. Καί ὅμως, εἶναι τό ἀντίθετο πού συμβαίνει στήν πραγματικότητα. Ἀντί γιά «πασπαρτού» ὑπαίτιος γιά ὅλες τίς ἀποτυχίες τῆς νεοελληνικῆς πραγματικότητος, ὁ συντηρητισμός θά ἀποτελοῦσε μία «βουβή ἰδεολογία», ἕνα βαθύτερο συναίσθημα ταυτότητος καί μία ριζωμένη συστάδα θεσμικῶν δομῶν πού ἐκπροσωποῦν τήν ἰδεολογική βάση τῶν περισσοτέρων Ἑλλήνων, πού δέν βρίσκουν ὅμως τίς λέξεις γιά νά τίς περιγράψουν. Μία ἐπαναδιεκδίκηση τοῦ ὅρου καί τοῦ περιεχομένου τοῦ «συντηρητισμοῦ», μέσα ἀπό μία ἀναδρομή τόσο στό ἱστορικό παρελθόν ὅσο καί στό πολιτικό παρόν τῆς Ἑλλάδας, ἐπιχειροῦν ἕξι συγγραφεῖς στό νέο βιβλίο «Ὁ Συντηρητισμός στήν Ἑλλάδα», πού κυκλοφορεῖ ἀπό τίς ἐκδόσεις «Παπαδόπουλος», σέ ἐπιμέλεια Ἀγγ. Χρυσόγελου, Λ. Σταματελόπουλου καί Ἰ.Σ. Λάμπρου. Ὁ κ. Ἄγγελος Χρυσόγελος, ἀναπληρωτής καθηγητής στό London Metropolitan University καί Πρόεδρος τοῦ Ἰνστιτούτου Συντηρητικῆς Πολιτικῆς, μίλησε στήν «ΕτΚ» γιά τήν θέση καί τά διλήμματα τοῦ συντηρητισμοῦ στήν Ἑλλάδα, καθώς καί γιά τόν ρόλο τῆς Νέας Δημοκρατίας.
- Τό βιβλίο σας εἶναι ἴσως ἡ μοναδική προσπάθεια νά δοθεῖ μία ὀπτική μη στρατευμένη γιά τον ἑλληνικό συντηρητισμό. Πῶς ἀποφασίσατε νά προχωρήσετε σε αὐτή τήν ἔκδοση;
Τό βιβλίο αὐτό ἀπευθύνεται τόσο σέ συμφωνοῦντες ὅσο καί σέ διαφωνοῦντες. Πιστεύουμε ὅτι ὑπάρχει πολύς κόσμος στην Ελλάδα πού ἀκολουθεῖ ἠθικές παραδοχές πού μπορούν νά αποκληθούν συντηρητικές. Ὑπάρχουν σέ μεγάλο βαθμό στην χώρα μας οἱ τυπικοί «δεῖκτες συντηρητισμοῦ» θα λέγαμε, ὅπως ὁ μεγάλος βαθμός θρησκευτικότητας ή ἡ οἰκογένεια ὡς θεσμός. Ὁ συντηρητισμός στήν Ἑλλάδα εἶναι ὑπό μία ἔννοια μία βουβή ἰδεολογία. Ὑπάρχει χωρίς κανείς νά λέει τό ὄνομά της, καί ἐκεῖνος πού θά μποροῦσε θεωρητικά στήν Ἑλλάδα νά λέγεται συντηρητικός εἴτε διστάζει νά τον χρησιμοποιήσει εἴτε δέν πάει τό μυαλό του στον ὅρο αὐτόν. Ἄρα, μέ αὐτό τό βιβλίο θελήσαμε νά δώσουμε ἕνα ὄνομα σέ πράγματα πού ἀρκετός κόσμος πιστεύει χωρίς ἴσως νά ἀποδέχεται τον ὅρο. Ἐξ ἴσου όμως τό βιβλίο ἀπευθύνεται στους διαφωνοῦντες, γιατί πιστεύουμε ὅτι εἶναι ἐφικτή μία συζήτηση μέ καλή θέληση μεταξύ τῆς Δεξιᾶς καί τῆς Ἀριστερᾶς. Προκειμένου ὅμως νά γίνει αὐτό πρέπει νά ξέρουμε γιά τί μιλᾶμε. Σέ πολύ μεγάλο μέρος αὐτῆς τῆς συζήτησης δυστυχῶς κυριαρχεῖ ἕνας ἑτεροκαθορισμός τῆς Δεξιᾶς ἀπό τίς ὑπερβολές τῶν ἀντιπάλων της, μέ ὅρους ὅπως «νεοφιλελευθερισμός» γιά τήν οἰκονομία, «ἀκροδεξιά», «φασισμός» κ.λπ. Ὑπάρχει ακόμα χειρότερα ἡ στρατευμένη χρήση τοῦ ἴδιου τοῦ ὅρου «συντηρητισμός» μέ τρόπο κακόβουλο, ίδιαίτερα ἀπό κεντρώους, φιλελεύθερους καί ἐκσυγχρονιστές, πού τον χρησιμοποιοῦν γιά νά περιγράψουν κακοδαιμονίες τῆς Ἀριστερᾶς! Ἐδῶ ἔγκειται ἡ μεγάλη σύγχυση. Ὅ,τι βλέπει ὁ καθένας γύρω του καί δέν τοῦ ἀρέσει, καί θεωρεῖ ὅτι ὑπάρχει πολλά χρόνια, τό χαρακτηρίζει «συντηρητικό». Μιλῶντας, γιά παράδειγμα, γιά τήν ἀπόρριψη τῶν ἰδιωτικῶν πανεπιστημίων, ἀκούς πολλούς νά λένε ὅτι πρόκειται γιά στάση «συντηρητική», ἐννοῶντας τήν μουχλιασμένη νοοτροπία καί τα κατεστημένα συμφέροντα. Σέ ὁποιονδήποτε καί νά ἔλεγες στό ἐξωτερικό ὅτι εἶναι συντηρητικό τό νά εἶσαι κατά τῶν ἰδιωτικῶν πανεπιστημίων, μάλλον θά σέ κοίταγε παράξενα. Δυστυχώς όμως αυτό είναι μια σταθερή πολιτική στρατηγική ἐκ μέρους πολλῶν φιλελεύθερων κεντρώων, πού βρίσκονται μονίμως σέ ἕναν διμέτωπο ἀγώνα και για τους οποίους είναι ζήτημα αυτο-επιβεβαίωσης νά ταυτίζουν τον συντηρητισμό μέ ό,τι δεν τους αρέσει ἀπό τήν Ἀριστερά. Με τέτοιες χρήσεις του όρου όμως δεν μπορεί να γίνει σοβαρή πολιτική συζήτηση.
- Ποια πιστεύετε ὅτι εἶναι κάποια ἀπό τά χαρακτηριστικά, λοιπόν, τοῦ νά εἶναι κανείς «συντηρητικός» στά ἑλληνικά πλαίσια;
Θά ξεκινήσω ἀπαντῶντας ἀρνητικά, με τό τί δηλαδή δέν χρειάζεται νά κάνει κάποιος. Λοιπόν, δέν χρειάζεται ἡ μεταφορά ἤ ἡ μίμηση συγκεκριμένων προτύπων από την Δυτική Εὑρώπη, πόσο μᾶλλον δε από τον Ἀμερικανικό συντηρητισμό ὁ ὁποῖος βρίσκεται πολύ μακριά ἀπό τά ἑλληνικά δεδομένα. Αὐτή εἶναι, μεθοδολογικά, ἡ παγίδα τῆς συζήτησης γιά τον συντηρητισμό, πού δεν απαντάται σε άλλες ιδεολογίες. Ὁ φιλελευθερισμός ἤ ὁ σοσιαλισμός κατά βάση μεταφράζονται εὔκολα παντοῦ, μέ ἔννοιες ὅπως ἡ οἰκονομική ἰσότητα ἤ τά ἀνθρώπινα δικαιώματα πού εἶναι ἄμεσα γενικεύσιμες. Ὁ συντηρητισμός ἀπό τήν ἄλλη ἐκτιμᾶ καί ἀποθεώνει τό ὑπάρχον, τό ἱστορικό, τό συγκεκριμένο, τό ὁποῖο ἔχει προκύψει ὀργανικά σέ ἕναν ὁρισμένο τόπο. Ἐξ ὁρισμοῦ, ὅμως, αὐτό τό πρᾶγμα διαφέρει παντοῦ! Ἄλλο πρᾶγμα ὑπερασπίζεται ὁ Βρεταννός συντηρητικός, ἄλλο ὁ Γάλλος, ἄλλο ὁ Ἕλληνας. Διαβάζοντας γιά παράδειγμα τον Σκροῦτον, βλέπεις ὅτι καί ὁ ἴδιος ξεκινᾶ ἀπό τίς δικές του προϋποθέσεις περιγράφοντας οὐσιαστικά ἕναν βρετανικό συντηρητισμό, γράφοντας γιά τίς ἐξοχές, τίς ἐπαύλεις, τό κυνῆγι τῆς ἀλεποῦς… Αὐτό πού ἑνώνει τούς συντηρητικούς συγγραφεῖς εἶναι κάποιες βασικές φιλοσοφικές ἀρχές σχετικά μέ τήν φύση τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς κοινωνίας. Τό βασικό ἀπ’αὐτά, καί ἐδώ διαχωρίζεται ὁ συντηρητισμός ἀπό τον φιλελευθερισμό, εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι ἄτομο, ἀλλά λαμβάνει τό νόημά του μέσα στήν κοινωνία. Ἡ ἰδέα τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἄτομο, δηλαδή ἀπογυμνωμένο ἀπό τά πάντα, σέ μία φυσική κατάσταση ὅπου εἶναι ἁπλῶς φορέας δικαιωμάτων, γιά τον συντηρητισμό εἶναι ἀδιανόητη. Ὁ ἄνθρωπος δημιουργεῖ καί κινεῖται καί ζεῖ σέ μία κοινωνία καί αὐτή τοῦ δίνει νόημα, ἄρα καί ἡ διατήρησή της εἶναι ἕνα φυσικό του ἔνστικτο, γιατί ἔξω ἀπό αὐτήν εἶναι οὐσιαστικά γυμνός. Συναφῶς, ο συντηρητισμός προσπαθεῖ νά διατηρήσει τήν αὐτοτέλεια τῆς κοινωνίας ἔναντι τῆς κρατικῆς ἐξουσίας, καί εἶναι καχύποπτος ἀπέναντι σέ κάθε προσπάθεια τῶν κρατούντων νά ἀλλάξουν αυτήν την κοινωνία ριζικά ἀπό τά πάνω, διαταράζοντας θεσμούς, ἰσορροπίες, παραδόσεις καί τρόπους σκέψης πού ὅλα μαζί κρατοῦσαν τό σύστημα σέ μία ἰσορροπία.
Ὅσον ἀφορᾶ συγκεκριμένα τό ἑλληνικό πλαίσιο, πιστεύω ὅτι ένας ελληνικός συντηρητισμός θά ἦταν πρώτα και κύρια η ἰδεολογία τῆς ἰδιοπροσωπίας και τῆς συνέχειας τοῦ Ελληνισμοῦ πίσω καί πέρα ἀπό τήν δημιουργία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους. Εἶναι μία ἰδεολογία παραδόξως μη-εθνικιστική, μέ τήν ἔννοια ὅτι τό ἔθνος στήν Ἑλλάδα δημιουργήθηκε ὄντως ἀπό τό κράτος. Σε αυτό εγώ δεν διαφωνώ απαραίτητα με τους ἀριστερούς ἀποδομητές. Αὐτό πού δέν λένε ὅμως εἶναι ὅτι μέχρι ἐκείνη τήν στιγμή οἱ Ἕλληνες ἦταν ἤδη ὀργανωμένοι ὡς γένος. Αυτό δεν ήταν απλά μια «φαντασιακή κοινότητα», αλλά μια πολύ απτή πραγματικότητα μέσα στο βίωμα της εκκλησίας, που δημιουργούσε ταυτόχρονα μια αυθεντική μαζική ταύτιση και μια θεσμική συνέχεια που πήγαινε πίσω σε βάθος αιώνων. Αὐτό εἶναι κάτι μοναδικό στήν εὐρωπαϊκή ἱστορία, αυτή η απευθείας σύνδεση και το πέρασμα μιας συγκροτημένης και συνειδητής πολιτικής και πολιτιστικής κοινότητας ανθρώπων από την προνεωτερικότητα στην νεωτερικότητα δεν απαντάται πουθενά αλλού. Ὁ συντηρητισμός στήν Ἑλλάδα, ἔτσι, θά ἔλεγα ὅτι κοιτᾶ πίσω ἀπό τό 1821 ὡς προς αὐτά πού προσπαθεῖ νά συντηρήσει. Ἄς μην ξεχνᾶμε ἄλλωστε ὅτι ἡ ἔλευση τοῦ ἔθνους-κράτους στήν εὐρωπαϊκή σκηνή εἶχε ριζοσπαστικό καί ἐπαναστατικό χαρακτῆρα, ἦταν μία δύναμη πού διατάραξε δεσμούς καί ἀμφισβήτησε τίς παραδοσιακές ταυτίσεις τοῦ ἀτόμου. Πολλῶ δε μᾶλλον τό ἑλληνικό κράτος, πού δέν ἔχει ἀφήσει τήν κοινωνία σέ ἡσυχία ἐδῶ καί 200 χρόνια καί ἀκόμη τήν ταλαιπωρεῖ… Μέ ἄλλα λόγια, ἄν αυτός που στήν Ἑλλάδα ταυτίζεται με το ἔθνος-κράτος είναι περισσότερο ένας δεξιός φιλελεύθερος, ὁ πραγματικά συντηρητικός προσπαθεῖ νά ἀνασυντάξει ἤ νά δημιουργήσει ἕνα γένος-κράτος.
- Ὅπως ἀναφέρετε στό βιβλίο, μία ἀπό τίς ἀντιφάσεις τοῦ ἑλληνικοῦ συντηρητισμοῦ εἶναι ὅτι πολύ συχνά, ἡ στροφή του προς τήν Δύση τον ὁδηγεῖ σέ εὐθεῖα σύγκρουση μέ τά πραγματικά συμφέροντα τῆς Ἑλλάδας.
Αὐτό ἀποτελεῖ ἴσως ἕναν ἀπό τούς λόγους πού δέν ἔχει ὡς σήμερα ὑπάρξει ἕνας αὐτόφωτος συντηρητισμός στήν Ἑλλάδα. Ὁ συντηρητισμός θεωρεί ότι εκπροσωπεί πάντα την φυσική τάξη πραγμάτων, γι’αὐτό καί δέν νοεῖται χωρίς μαζικό λαϊκό ἔρεισμα. Εἶναι κάτι πού εἴδαμε ἄλλωστε καί στήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση, στήν ὁποία ἀναφέρθηκα πρίν, ὅτι εἶχε πάνδημη συμμετοχή παρά τους νεωτερικούς σκοπούς των ελίτ της. Τό πρόβλημα πού παρουσιάζεται σέ χῶρες ἐξαρτημένες ἀπό τον ξένο παράγοντα, ὅπως εἶναι ἡ Ἑλλάδα, εἶναι ὅτι ἐμφανίζεται μία ἄλλη μορφή τοῦ συντηρητισμοῦ, ὁ ἐξαρτημένος συντηρητισμός πού ἀποτελεῖ οὐσιαστικά μία συμμαχία τῶν ημεδαπών κατά καιρούς ἀνώτερων τάξεων μέ τίς επικυρίαρχες δυνάμεις. Ὁ ἐξαρτημένος ἤ θέσει συντηρητισμός συνήθως έχει ελάχιστο ή κανένα λαϊκό ἔρεισμα. Το είδαμε στην διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου στις διάφορες συντηρητικές μοναρχίες και μετα-αποικιακά καθεστώτα στον αραβικό κόσμο και την Ασία που σαρώθηκαν από τους κατά τόπους εθνικισμούς. Τό ἰδανικό γιά τον συντηρητισμό, ὅπως τον σκέφτομαι ἐγώ, εἶναι νά ἔχουμε τον συνδυασμό τῆς πίστης σέ μία ἱεραρχημένη τάξη πραγμάτων που όμως είναι ἀπεξαρτημένη ἀπό τον ξένο παράγοντα και μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτόν, ακριβώς γιατί εκφράζει αυτοφυείς πίστεις και αντιλήψεις της κοινωνίας τριγύρω της. Εἶναι ἕνας κύκλος πού πολύ δύσκολα τετραγωνίζεται. Ὅποτε ἔχει προκύψει αὐτό στήν ἑλληνική ἱστορία, προκύπτει μᾶλλον ἐξ ἀντανακλάσεως.
Ἕνα τέτοιο παράδειγμα εἶναι ἡ ἀντιβενιζελική παράταξη τήν περίοδο τοῦ Εθνικού Διχασμού -ἤ, ὅπως προτιμῶ νά τήν ἀποκαλῶ, η παράταξη τοῦ «Κωνσταντινισμοῦ». Στήν περίοδο αὐτή βρίσκουμε, πράγματι, ὅλα τά βασικά στοιχεῖα τοῦ ἰδεολογικοῦ συντηρητισμοῦ: ἕνας ἱεραρχικός θεσμός, αὐτός τῆς μοναρχίας, πού διέθετε αὐθεντικό λαϊκό ἔρεισμα, και πού εκείνη την δεδομένη στιγμή αμφισβήτησε την «αυτονόητη» στοίχιση με τις επικυρίαρχες δυνάμεις. Ο Κωνσταντισμός υπέπεσε ἴσως σέ κάποιες ὑπερβολές μέσα στά πάθη τοῦ Διχασμοῦ, δεν πρέπει όμως να κρίνουμε τις τότε συνθήκες με σημερινά κριτήρια. Αυτό που φαίνεται σήμερα ως δυσθυμία έναντι του στόχου της εθνικής ολοκλήρωσης ήταν ένα ειλικρινές συντηρητικό ένστικτο απέναντι σε μια πραγματικά ριζοσπαστική πρόταση - γιατί τίποτε δέν ὑπάρχει πιο ριζοσπαστικό γιά μία χώρα ἀπό τό νά διπλασιαστεῖ ἐν μία νυκτί ὁ πληθυσμός καί τό ἔδαφός της. Αὐτό εἶναι πού καθιστᾶ τον Κωνσταντινισμό ἕνα συνεπέστατο συντηρητικό φαινόμενο. Ἡ ψυχή τοῦ συντηρητισμοῦ αποκαλύπτεται ακριβώς όταν ἡ προϋπάρχουσα τάξη πραγμάτων ἀνατρέπεται καί χρειάζεται κάποιος νά ὑπερασπιστεῖ ὅ,τι ἀπομένει. Και αυτό το ένστικτο αποδείχτηκε στίς ἐκλογές τοῦ 1920 ότι κυριαρχούσε στον ελληνικό λαό. Η ἔλλειψη σήμερα ουσιωδώς συντηρητικῆς πολιτικῆς πρότασης στην Ελλάδα συνδέεται ἄμεσα και μέ τήν απροθυμία διεκδίκησης της ἀντιβενιζελικῆς παράδοσης.
- Ὅσον ἀφορᾶ φαινόμενα τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας πού παραδοσιακά σχετίζονται μέ τήν ἀρνητική χροιά τοῦ «συντηρητισμοῦ», ὅπως ἡ δικτατορία Μεταξᾶ ἤ ἡ Χούντα, ποια εἶναι ἡ γνώμη σας;
Προσωπικά, δέν ἔχω κανένα πρόβλημα νά διεκδικήσω το καθεστώς Μεταξᾶ ὡς μέρος τοῦ ἑλληνικοῦ συντηρητισμοῦ. Οἱ εἰκονογραφικές ὁμοιότητες μέ τον φασισμό, σέ μία ἱστορική περίοδο ὅπου ὅλοι ἀντέγραφαν τήν αἰσθητική τῶν φασιστικῶν καθεστώτων, προφανῶς δέν καθιστοῦν το καθεστώς του «φασιστικό». Πιο πολλές πιθανότητες να έχουμε φασισμό στην Ελλάδα θα είχαμε αν είχε επιτύχει κάποιο από τα βενιζελικά κινήματα της δεκαετίας του ’30 και καταλήγαμε με μια βενιζελικῆς κοπῆς δικτατορία υπό τον Πλαστήρα, με φιλο-ιταλική και φιλο-τουρκική εξωτερική πολιτική και διάφορα άλλα. Τότε θα εἴχαμε στήν Ἑλλάδα Περονισμό πρίν τον Περόν. Ὁ Μεταξᾶς αντίθετα οὐσιαστικά εφάρμοσε τήν ἐκσυγχρονιστική ἀτζέντα πού βλέπουμε καί αλλού τήν δεκαετία τοῦ ’30, μέ τήν δραστηριοποίηση τοῦ κράτους προκειμένου νά γεφυρωθοῦν τά ταξικά χάσματα καί νά επιβιώσει το οἰκονομικοκοινωνικό σύστημα. Συνδύασε στήν δικτατορία του αὐτή τήν οἰκονομική καί τεχνική ἀτζέντα μέ μία κατεξοχήν συντηρητική ιδεολογία. Με αυτήν την έννοια, εάν ὁ Κωνσταντινισμός ἦταν ὁ πρῶτος συντηρητισμός στήν ἀντιπολίτευση, ἡ δικτατορία Μεταξᾶ ἦταν ὁ πρῶτος συντηρητισμός στήν ἐξουσία στην Ελλάδα. Ἡ Χούντα, ἀπό τήν ἄλλη, εἶναι ἕνα πολύ δύσκολο κεφάλαιο. Ἐνῶ ἀρχικά λειτούργησε ὡς «αὐτοπραξικόπημα», ως ἀνατροπή δηλαδή τῆς συνταγματικῆς τάξης ἑνός κατεξοχήν συντηρητικοῦ καθεστῶτος, ὅπως ἦταν τό μετεμφυλιακό καθεστώς, ἀπό ἕναν εκ των πυλώνων του, τον στρατό, στήν ἐξουσία σταδιακά ξεμάκρυνε ἀπό τον συντηρητισμό. Ἡ ἔμφαση τῆς Χούντας στον καταναλωτισμό για παράδειγμα, πού διέρρηξε τούς παραδοσιακούς δεσμούς και ήθη τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, ἦταν αὐτή πού ἔφερε καί τά πρώτα κύματα τῆς «ἄγριας» δεκαετίας τοῦ ’60 στήν Ἑλλάδα, δημιουργώντας το υλικό υπόβαθρο για να εισαχθούν στην συνέχεια και οι ριζοσπαστικές ιδέες της εποχής.
- Βεβαίως, στήν σύγχρονη συζήτηση ὁ συντηρητισμός συνήθως ἀναφέρεται στό κόμμα τῆς Νέας Δημοκρατίας. Πρόκειται γιά ἕνα ὄντως συντηρητικό φαινόμενο;
Κοιτάξτε, ἔγραψα στο βιβλίο ένα κεφάλαιο θέλοντας τόσο νά ὑπερασπιστῶ τήν Νέα Δημοκρατία ὅσο καί νά τήν επικρίνω. Νά τήν ὑπερασπιστῶ κατ’ αρχάς έναντι τῆς παρεξήγησης πού ὑπάρχει κυρίως ἀπό τήν Ἀριστερά, αλλά καί τό φιλελεύθερο Κέντρο, ὡς προς τό τί εἶναι καί τί κάνει ἕνα συντηρητικό κόμμα σέ ἕνα πολιτικό σύστημα. Ὑπάρχει από διάφορους χώρους ένας ηθικός πανικός κάθε φορά πού κερδίζει ἡ Δεξιά στήν χώρα μας. Προφανώς και δέν εἶναι ἡ ΝΔ ἀκροδεξιά. Σε ό,τι αφορά τον ρόλο της στο κομματικό σύστημα, η ΝΔ είναι ἕνα συντηρητικό κόμμα μέ τον ἴδιο τρόπο πού εἶναι ὅλα τά συντηρητικά κόμματα τῆς Εὐρώπης, τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο. Αὐτό πού διαφέρει στήν χώρα μας, καί ἐδῶ ἐπικρίνω τήν ΝΔ, εἶναι ότι αυτή η λειτουργία του θέσει, αμυντικού συντηρητισμού ἐπικρατεῖ υπερβολικά εις βάρος της έκφρασης ενός ἰδεολογικοῦ συντηρητισμοῦ. Σέ ὅλη τήν Εὐρώπη, πέρα ἀπό τήν ὑπεράσπιση του υπάρχοντος συστήματος, ὑπάρχει στά κεντροδεξιά κόμματα πάντα και η αναφορά σε κάποιες ανώτερες αρχές καί μία βαθύτερη ἰδεολογική παράδοση πού ἀντλεῖ ἀπό τήν ἱστορία τῆς κάθε χώρας, εἴτε εἶναι ὁ Χριστιανισμός στήν Γερμανία, εἴτε ἡ μοναρχία στήν Ἱσπανία, εἴτε ἡ ἐθνική κυριαρχία στήν Γαλλία. Αὐτά τά θεμελιώδη ἰδεολογικά χαρακτηριστικά και ανώτερες αρχές θέτουν το πλαίσιο της σκέψης τοῦ κόμματος στά βασικά ζητήματα, έστω καί μέ ἐπιφανειακό ή συμβολικό τρόπο. Ἡ ΝΔ αντίθετα εἶναι μία ὑπερβολικά ἀπογυμνωμένη ἔκφραση τοῦ κεντροδεξιοῦ φαινομένου. Ἕνας ξένος παρατηρητής πού θά ἐρχόταν στήν Ἑλλάδα και θα είχε στο μυαλό του μια σειρά ἀπό θέσεις ἤ αρχές πού θά περίμενε νά ὑπερασπίζεται το εδώ συντηρητικό κόμμα δύσκολα θα τα ἔβρισκε στήν ΝΔ.
Αὐτή ἡ ὑστέρηση τῆς ΝΔ ὡς προς τήν ἔκφραση ἑνός συνεποῦς, ἰδεολογικοῦ συντηρητισμοῦ εἶναι ἱστορικά ὁ κανόνας, ὑπῆρξαν ὅμως καί κάποιες ἐξαιρέσεις. Γιά παράδειγμα, ἡ προεδρία τοῦ Κωνσταντίνου Μητσοτάκη σε σχέση με το βασικό επίδικο τῆς ἐποχῆς, που ήταν ο καθορισμός τῶν ἀρχῶν καί τοῦ χαρακτῆρα τοῦ νέου ακόμα δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, σε επίπεδο συμβολισμών κυρίως αλλά και σε κάποια σημαντικά πρακτικά ζητήματα σέ ἐπίπεδο θεσμῶν και λειτουργίας του κράτους. Και δεν ήταν απλά ένας θέσει συντηρητισμός, γιατί τήν περίοδο 1990-93 ἡ κυβέρνηση Μητσοτάκη προσπάθησε στήν πράξη νά ἀναιρέσει μέρος ὅσων εἶχε εισαγάγει τό ΠΑΣΟΚ στην οικονομία, την παιδεία, το κράτος. Μία δεύτερη περίοδος συνεποῦς συντηρητικῆς πολιτικῆς ἀπό τήν ΝΔ ἦταν ἡ περίοδος Σαμαρᾶ, και δεν αναφέρομαι τόσο στην εφαρμογή του μνημονίου, καθώς ὅποιος καί νά ἦταν ἀρχηγός τῆς ΝΔ ἐκείνη τήν περίοδο, μνημόνιο θά ἐφάρμοζε. Αναφέρομαι κυρίως στον λόγο, τους συμβολισμούς και τις ιστορικές αναφορές που χρησιμοποίησε ο Σαμαράς για να πλαισιώσει και νομιμοποιήσει την μνημονιακή πολιτική του, που είχαν όντως πολλά συντηρητικά στοιχεία.